Janusz Korczak was een bijzondere man. Hij heeft veel voor kinderen gedaan. Vooral voor kinderen die geen ouders hadden en voor kinderen die het op een of andere manier moeilijk hadden. Hij werd ruim 130 jaar geleden geboren, in 1878 te Warschau in Polen. Hij heette eigenlijk Henryk Goldszmit; pas veel later heeft hij als schrijver de naam Janusz Korczak aangenomen. Hij werd geboren in een nogal rijk en deftig gezin en opgevoed als een heel net jongetje. Zijn ouders hadden liever niet dat hij met arme straatkinderen speelde. Toen Henryk een jaar of twaalf was, raakte zijn vader steeds meer overspannen en in de war, zo erg dat hij naar een ziekenhuis voor geestelijk gestoorde mensen moest. Daar is hij een jaar later gestorven. In het gezin betekende dat veel verdriet en armoede, want verzekeringen en uitkeringen waren er in die tijd nog niet. Daarom moest Henryk op de middelbare school en later als student allerlei karweitjes opknappen om de kost te verdienen voor zijn moeder en zusje. Toch bleef hij voor dokter studeren.

Als jonge dokter werkte hij in een ziekenhuis in Warschau. Soms kwam hij bij rijke mensen en soms bij arme mensen, die geen geld hadden voor medicijnen. Die hielp hij gratis. Zijn leven lang heeft hij geprobeerd iets voor armen te doen. Hij bleef geen huisarts, maar ging verder studeren als kinderarts. Hij studeerde toen in Berlijn en Parijs bij beroemde professoren. Naast zijn werk als arts deed hij ook vele andere dingen voor kinderen die het moeilijk hadden. Zo werkte hij hard mee aan vakantiekampen voor de allerarmste kinderen van Warschau.

Weeshuis

In die tijd waren er ook veel wezen, want door armoede en gebrek stierven heel wat mensen al jong. Maar weeshuizen waren er veel te weinig en ze waren bovendien helemaal niet fijn om in te leven. Samen met andere mensen heeft dokter Janusz Korczak toen geld ingezameld en een mooi, modern weeshuis gesticht. Hij werd directeur en ging er ook wonen, op een kamer tussen de slaapzalen van de kinderen. Het huis heette Dom Sierot (huis van de wezen).

Dit weeshuis werd in Polen heel beroemd, daarom noemen ze nu nog steeds kinderhuizen en scholen naar Korczak. Een van de meest opvallende dingen was dat kinderen er zich thuis voelden. Het was er gezellig en niet streng. Toch was Janusz Korczak zelf nooit met alles tevreden. Hij bleef altijd verbeteringen zoeken.

Bijzonder was dat elk kind in het weeshuis een eigen taak had. Bijvoorbeeld een stukje van het huis schoonmaken of voor de bloemen zorgen. In Polen en Israël leven nu nog mensen die als kind in dat weeshuis gewoond hebben. Zij herinneren zich nog steeds de fijne sfeer en de aardige oude dokter. Janusz Korczak zelf liep er gewoon tussen de kinderen rond in oude kleren. Hij hield ervan mee te doen met huishoudelijk werk. Het gebeurde nogal eens dat bezoekers hem voor de conciërge of zo aanzagen. Hij gedroeg zich dus helemaal niet als een deftige directeur achter zijn bureau.

Twee dingen kon hij erg goed. Altijd weer nieuwe spelletjes bedenken en prachtige, zelf bedachte verhalen vertellen. Die vertelde hij vaak ’s avonds, op de slaapzaal. Van de kinderen moest hij er soms iets aan veranderen. Zo ontstonden zijn kinderboeken. Verschillende daarvan, zoals Koning Matthijsje de Eerste, zijn in het Nederlands vertaald.

Kinderkranten 

Er was nog iets waar de dokter gek op was: op kinderkranten. In het weeshuis werd elke zaterdag een muurkrant voorgelezen en opgehangen. Alle kinderen schreven daar wel eens een stukje in. Janusz Korczak zelf ook; bijvoorbeeld over zoekgeraakte schoenen. Later heeft Janusz Korczak ook een kinderkrant opgericht, die elke week in heel Polen door duizenden kinderen werd gelezen. Hij was de enige volwassene die eraan meewerkte. Verder werd de krant alleen door kinderen volgeschreven. Ook de redacteuren, de bazen van de krant, waren kinderen. Er werd over allerlei zaken geschreven. Bijvoorbeeld over het plagen van meisjes door jongens en omge-keerd. En over armoede. En over onderwijzers, die te streng waren in hun ogen.

De Kleine Revue, de krant die door kinderen werd gemaakt en door duizenden kinderen en   volwassenen werd gelezen.

De kinderen die iets schreven dat in deze krant geplaatst werd, kregen hier, net als volwassenen, geld voor. Ook de kinderen die in de redactie zaten, kregen betaald. Doordat hij in het weeshuis tussen de kinderen woonde en werkte, ging Korczak de kinderen steeds beter begrijpen. Hij heeft ook boeken geschreven over kinderen en hoe je met ze om kunt gaan.

Kinderen hebben recht op respect 

Korczak vond dat veel grote mensen kinderen maar slecht begrijpen. Ze snappen niet waar kinderen echt verdrietig of blij om zijn. De grote mensen willen kinderen steeds maar braaf en ijverig maken, maar ze vergeten vaak dat kinderen soms iets dwars zit en dat zij het moeilijk hebben omdat ze zoveel moeten leren en allerlei dingen niet mogen. Janusz Korczak was ervan overtuigd dat kinderen een heleboel kun-nen. Niet alleen hardlopen, rekenen en schrijven, voetballen, vechten en met poppen spelen. Maar ook: lief zijn voor andere kinderen, of voor grote mensen die verdriet hebben. En hij vond ook dat kinderen soms heel goed ernstige dingen begrijpen. Grote mensen zouden meer respect voor kinderen moeten tonen.

Een kinderrechtbank 

In het weeshuis liet Janusz Korczak een heleboel aan de kinderen zelf over. Zo kreeg elke nieuweling een ouder kind dat hem wegwijs maakte en ook een beetje beschermde. De kinderen hadden er ook een soort rechtbank die kleine straffen kon opleggen voor verkeerde dingen. Korczak zelf werd ook wel eens voor die rechtbank geroepen en veroordeeld!

Polen en het weeshuis 

Toen Janusz Korczak oud was, werd het voor hem steeds moeilijker. Polen was pas kort geleden vrij geworden van Rusland en Oostenrijk en Duitsland. Het was een erg arm land met veel ruzie tussen verschillende groepen. Het ergste was de haat tegen de Joden, die steeds groter werd. Dat was voor Janusz Korczak, zelf een Jood, heel droevig, want hij hield veel van Polen. Zowel van het land zelf als van zijn inwoners. Zo was hij iedere week ook te vinden in een ander weeshuis in Warschau, Nash Dom (ons huis). De directrice van dit weeshuis had veel van de ideeën van Janusz Korczak overgenomen.

Hij vond het ook verschrikkelijk voor de kinderen van zijn Joodse weeshuis dat ze in zo’n anti-joods land moesten leven. Soms werden ze op straat gepest.

De Tweede Wereldoorlog 

Toen de Duitsers in 1939 Polen binnenvielen en bezetten, ging het helemaal niet meer. In de eerste jaren van de oorlog hebben Janusz Korczak en zijn belangrijkste medewerkster, Stefa Wilczynska, hard moeten werken om te zorgen dat de kinderen nog eten en kleren hadden. Later werden ze met heel veel Joden opgesloten in het ghetto. Geen enkele Joodse inwoner van Warschau mocht meer samen met andere Polen in dezelfde straat wonen. Waarom eigenlijk niet? Iedereen heeft toch dezelfde rechten? Toch verloren in deze periode de Joden, en dus ook de Joodse kinderen veel, zo niet alle rechten. Uiteindelijk is het heel droevig met hen afgelopen.

De Duitsers hebben de kinderen met Janusz Korczak en andere medewerkers weggevoerd naar Treblinka, een concentratiekamp. Daar zijn ze vermoord. Janusz Korczak is vrijwillig bij de kinderen gebleven en met hen meegegaan. Want als hij gewild had, had hij met behulp van belangrijke vrienden stiekem kunnen ontsnappen. Maar ook toen wilde hij zijn eigen kinderen niet in de steek laten.

Waarom praten we nu nog over hem?

Als we aan Janusz Korczak terugdenken, is niet alles droevig. Er zijn immers nog steeds mensen die een fijne herinnering hebben aan dokter Korczak en zijn weeshuis.

Kinderen die voor de Tweede Wereldoorlog opgroeiden in zijn weeshuis, zijn soms net op tijd uit Polen weggevlucht. Verschillende van hen leven nu nog, bijvoorbeeld in Amerika, Canada, Frankrijk en Israël. Zij hebben voor altijd meegekregen in hun hart dat een rechtvaardige leefwereld voor kinderen mogelijk is.

En Janusz Korczak is ook nog steeds een belangrijk voorbeeld voor opvoeders; hij  leerde ons hoe je kinderen beter kunt begrijpen en hoe je ze kunt helpen en blij maken, zelfs als ze verdriet hebben. Het belangrijkste van Janusz Korczak is misschien wel zijn ontdekking dat kinderen heel veel voor elkaar kunnen doen. En dat zij al op jonge leeftijd mogen ontdekken dat ieder kind rechten heeft.

           

       Twee standbeelden van Korczak en de kinderen.

(UIT: Nelianne de Boo, Alle tranen zijn zout, Utrecht APS 1995)